Autor tych słów, dr Stanisław Wachowiak, miał prawo osobiście odbierać negatywne komentarze opinii publicznej dotyczące „systemu pruskiego” (żeby użyć mniej radykalnego określenia): był bowiem głównym organizatorem PWK, skupiając w swoim ręku funkcje prezesa zarządu i naczelnego dyrektora. Warto dodać, że cytowana wypowiedź pochodzi z publikacji, która z jednej strony miała stanowić historyczne świadectwo pracy generacji budującej II RP, z drugiej zaś – być pierwszym polskim profesjonalnym opracowaniem dotyczącym organizacji wystawy, skarbnicą wiedzy praktycznej do wykorzystania w przyszłości. Kwestia zarządzania czasem i związane z nią kontrowersje otwierają zatem cały szereg splecionych kontekstów związanych z polskim doświadczeniem modernizacji.

Po pierwsze, zatem, przygotowanie PWK opiera się na racjonalności kapitalistycznej i jest przeprowadzane zgodnie z właściwymi jej procedurami. Czas jest postrzegany jako zasób (dodać trzeba: deficytowy), który musi być optymalnie wykorzystany. Ze względu na skalę przedsięwzięcia i współzależność poszczególnych zadań, zarówno pracownicy PWK, jak i przedsiębiorcy i wystawcy muszą poddać się bezwzględnej czasowej dyscyplinie. Racjonalność kapitalistyczna znosi więc różnice statusów: tak osoby pozostające w stosunku służbowej zależności, jak i niezależne podmioty muszą dostosować się do z góry narzuconych, nieprzekraczalnych ram. Egalitaryzm ten ma jednak swoje granice: konsekwencje nietrafnego planowania czasu pracy ponoszą pracownicy, w ostatnich miesiącach pracujący po dwanaście godzin dziennie i dłużej [→ odnośnik do cytatu o nadgodzinach].

Po drugie, PWK została pomyślana jako „wystawa propagandowa” unaoczniająca „odrębność kultury polskiej, potęgę jej znaczenia gospodarczego, a temsamem politycznego” (Ibidem,  s. 14). Celem ekspozycji w zamyśle organizatorów było podsumowanie dziesięciolecia niepodległości i uprawomocnienie nowego państwa w oczach tak jego własnych obywateli, Polonii, jak i Europy. W tej sytuacji terminowość i dobra organizacja pracy miały potwierdzać, że II RP przynależy do kręgu – mówiąc ówczesnym językiem – państw cywilizowanych. Można jednak pójść dalej i zasugerować, że chodziło również o potwierdzenie cnót kapitalistycznych, dzięki któremu polska gospodarka będzie postrzegana jako wiarygodna. Z tego względu otwarcie wystawy w wyznaczonym terminie stało się kwestią honoru narodowego.

Zarazem jednak – to po trzecie – wypowiedź Wachowiaka świadczy o tym, że rygoryzm, punktualność i dyscyplina (a więc kapitalistyczne cnoty Weberowskiego protestanta) były indentyfikowane jako „system pruski”, kłócący się z polskim „narodowym charakterem”. Tym samym odsłania się wyraźna ambiwalencja: wspomniane cechy są pożądane jako fundacyjne do porządku nowoczesnego, w którym młode państwo chce zająć poczesne miejsce. Z drugiej strony jednak kojarzy się je z kulturą zaborcy, od której należy się dystansować.

Napięcie to sięga zresztą znacznie głębiej i znajduje swoje odbicie w porządku biografii i porządku praktyk. Inicjatywa urządzenia wystawy wychodzi od prezydenta Poznania, Cyryla Ratajskiego. Główny organizator, Stanisław Wachowiak, nie tylko urodził się w zaborze pruskim, ale potem dorastał w Westfalii, studiował na niemieckich uniwersytetach (został zresztą z jednego relegowany za mówienie po polsku). Wystawa nie może być zorganizowana w Warszawie, ponieważ stolicy brak infrastruktury, którą dysponuje Poznań. Prezydent Ignacy Mościcki wprawdzie jest oficjalnym protektorem przedsięwzięcia, ale Cyryl Ratajski z góry składa na jego ręce „uroczyste oświadczenie, że P. W. K. o subwencję Skarbu zabiegać nie będzie” [Leon Mikołajczyk, Organizacja finansów P. W. K., w: Powszechna Wystawa Krajowa..., t. 1, s. 234]. Chociaż w ostatecznym rozliczeniu rząd wspiera finansowo PWK, to „pierwszy miljon złotych w sposób wielkoduszny dał do dyspozycji Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych Górnego Śląska”, co wedle Wachowiaka „zdecydowało o dalszem powodzeniu subskrypcji narodowej” [Stanisław Wachowiak, Zasady finansowania P. W. K., w: Powszechna Wystawa Krajowa… s. 224-225],. Z miast największy wkład finansowy wnosi Poznań, wśród subskrybentów przeważają osoby, miasta i instytucje z Wielkopolski. Powszechna Wystawa Krajowa, przedstawiana jako wspólne dzieło całego (pisanego wielką literą) Narodu [->odnośnik do solidaryzmu], jest zatem przede wszystkim dziełem Polaków zamieszkujących były zabór pruski. Oni właśnie przygotowując „wystawę propagandową kultury polskiej” prześcigają „osławiony system pruski” (za co zresztą są krytykowani).

Agata Sikora