Plan wystawy nie tylko pozwala zorientować się w jej układzie przestrzennym: zarówno nam, zainteresowanym dziś historią kultury, jak i ówczesnym zwiedzającym, którzy przed ponad stu laty poruszali się po jej placu. Plan jest również metaobrazem, a jego znaczenie praktyczne status ten dodatkowo potwierdza. Można tu dostrzec – i to wydobyte na powierzchnię – działanie tego samego wewnętrznego porządku, który objawia się wraz z organizacją całości i części przestrzeni ekspozycyjnej, w systemie oznaczania i katalogowania eksponatów, w stosowaniu określonych form wizualnych (na przykład takich jak tablica statystyczna). Schematyczny i neutralizujący wszystko, co swoiste, zbudowany z prostych figur ge­ometrycznych, które wypełniono jednolitymi barwami i ponumerowano, plan wystawy nie reprezentuje, lecz raczej rozpoznaje w niej to, co systemowe i regulatywne; nie nawiązuje – jak czynią to tableaux i panorama – do realnego doświadczenia ani go nie podwaja, natomiast unaocznia same warunki jego możliwości.

Patrząc na plan, obejmujemy wzrokiem całość wystawy, jednakże z punktu widzenia oczom ludzkim niedostępnego, z perspektywy ptasiej, albo lepiej: boskiej (czyż podobnej możliwości nie dopuszczali budowniczowie katedr, którzy wpisywali je w plan krzyża?) lub, mówiąc dobitnie, wyniesionego aż do samych fundamentów Rozumu. Próbuje on zapanować nad przestrzenią, ruchem i masą ludzką; „gdyby tylko publiczność chciała się trzymać pewnego porządku w krążeniu po wystawie, mogłyby zwiedzać wygodnie plac tysiące” – pisano w „Kurierze Warszawskim” [1899 nr 244: 3] przy okazji jednej z wystaw wileńskich, wypowiadając tym samym prawdziwie nowoczesne życzenie o zarządzaniu sterowalnym tłumem.

Jakub Jakubaszek