Podobnie jak piramidy, które oglądał w Egipcie generał Savary, również wystawę należy ujrzeć z pewnego punktu. Jak wiadomo, widok taki nie powinien być zbyt bliski ani zbyt odległy; musi być ogólny i całościowy.

W pierwszej chwili panorama budzi wzruszenie, lecz nie o nie tu chodzi. Wzrok zaczyna ślizgać się po powierzchni, wędruje powoli z jednego krańca na drugi. Ponieważ jednak jest to ruch powierzchniowy, nie ma mowy o tym, by spojrzenie zbłądziło; w ujęciu panoramicznym wszystkie obiekty znajdują się na pierwszym planie, a relacje między nimi ulegają zawieszeniu. Monumentalna budowla w surowym stylu antycznym i ażurowe pawilony w stylu szwajcarskim składają się na obraz bez głębi, a więc i bez historii.

W ogóle wystawę najlepiej ogląda się wtedy, gdy wszystko jest dobrze widoczne: przy jasnym świetle dziennym lub elektrycznym, na placu przestronnym i odsłoniętym, w przestrzeni wygodnie i łatwo dostępnej. Nie prezentuje się właściwie, gdy światło zaczyna migotać, a niebo zachodzi chmurami. Taki sposób oglądania sam ma w sobie coś z fotografii, o tyle, o ile daje poczucie przejrzystej bezpośredniości, ale również dlatego, że jest, co do zasady, powtarzalny i niecharakterystyczny. Toteż pierwsze wzruszenie, jakie budzi panorama, obraca się w końcu w jedno z typowych ujęć.

Spojrzenie całościowe, uogólniające i powierzchniowe, nie zaś przenikliwe; do tego ekonomiczne, bo jednokrotne. Kiedy próbujemy sobie wyobrazić, jak właściwie wystawy oglądano, jakich szukano wrażeń – ono wyłania się być może jako pierwsze.

Jakub Jakubaszek